ՀԵՌՈՒՍՏԱԾՐԱԳՐԵՐ - Thursday, February 10, 2011 19:44 - 0 Comments

ՔԱՐԱՀՈՒՆՋ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԻ ԱՆՎԱՆՄԱՆ ՇՈՒՐՋ

ՔԱՐԱՀՈՒՆՋ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԻ ԱՆՎԱՆՄԱՆ ՇՈՒՐՋ

lernci

June 20th, 2010

Վաչագան Վահրադյան, Մարինե Վահրադյան

Եվ ի՞նչ է անունը.
Վարդից վարդի հոտ է գալիս,
Վարդ անվանես այն թե ոչ:
Վ. Շեքսպիր

Կարծում եմ, ժամանակն է հատուկ ուսումնասիրմամբ անդրադառնալ սյունիքյան հանրահայտ կառույցի անվանման խնդրին:
Ժամանակն է, քանի որ հայաստանյան պատմաբանների, հնագետների և ոչ միայն նրանց շրջանում, մի տեսակ գիտականորեն ՙպատվաբեր՚` մոդայիկ է դարձել ասել. ՙՀուշարձանի անունը ՙԶորաց քար՚ է, այլ ոչ թե ՙՔարահունջ՚: Ընդ որում, այդ ասող մարդիկ, ոչ մի ուշադրություն չեն դարձնում հուշարձանի կառուցվածքա-գործանքային (stuctural-functional) հարցերին վերաբերվող խոշորագույն բացահայտումների վրա: Մինչդեռ հենց դրանք են կարևոր:
Այս հարցին նվիրված մեր հոդվածներում բերված բոլոր փաստերը և մեկնությունները, այդ թվում նաև ՙՔարահունջ՚ անվանումը, մաթեմատիկական լեզվով ասած, միմյանցով պայմանավորված չլինելով, այնուամենայնիվ, ուղղակիորեն զուգամիտում են մի կետի: Այդ միտումը պատահական համարելը դժվար է, քանի որ նման համընկնումների համատեղ ի հայտ գալու հավականությունը անտեսելու չափ փոքր է: Ուրեմն, բերված փաստերի մեջ ներքին կապ գոյություն ունի:
Գիտական հետազոտության նպատակը միշտ էլ եղել և մնում է տարբեր երևույթների միջև առկա, բայց ոչ ակնհայտ կապերի երևան բերելը:
Այս քննարկման խնդրո առարկան Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող հանրահայտ մեգալիթյան կառույցի անվանման հետ կապված թնջուկն է: Այսօր շրջանառության մեջ առկա է մի քանի անվանում`

• Զորաց քար, նույնն է` Ղոշուն դաշ (թուրքերենից թարգմանել է մի պատմաբան անցյալ դարի 70-ական թվականներին),
• Քարահունջ (ակադեմիկոս Պ. Հերունին շրջանառության մեջ է դրել անցյալ դարի 90-ական թվականներին),
• Ցից քարեր (ժողովրդական անվանում. լսել ենք Բռնակոթ գյուղում նաև Երևանում, տարբեր քննարկումների ժամանակ),
• Դիք-դիք քարեր (ժողովրդական անվանում. լսել ենք Բռուն, Վերիշեն գյուղերում և Գորիս քաղաքում, նաև Երևանում տարբեր քննարկումների ժամանակ),
• Անգղի Քարահունջ (մեր անվանումը. Լայն հանրությանը դեռ չի ներկայացվել)

Դիտարկենք այդ անվանումները մանրամասնորեն:

***
ԶՈՐԱՑ ՔԱՐ – ՂՈՇՈՒՆ ԴԱՇ

Հարցեր պարզելու համար`
• Որտեղի՞ց է հայտնի ՙՂոշուն դաշ՚ անվանումը;

Առաջին հարցը, որ ծագում է այս անվանումը լսելիս հետևյալն է. ՙԱրդյո՞ք ճշգրիտ թարգմանություն է դա՚: Պարզենք այս հարցը:

Կառույցի ՙՂոշուն դաշ՚ անվան մեջ առաջին բառը ակնհայտորեն ՙKoşun՚ թուրքերեն բառն է և միարժեքորեն թարգմանվում է հայերեն որպես ՙՇարք՚ : Անվանման դիտարկվող տարբերակի երկրորդ բաղադրիչը նույնպես թուրքերեն բառ է` ՙtaş՚ և նույնպես միարժեք թարգմանություն ունի` ՙքար՚ : Այսպիսով, ստացվում է մոտավորապես հետևյալը` ՙՇարքով [դասավորված] քար [եր]՚:
Ստացանք արտաքին կառուցվածքային առանձնահատկությունն արտահայտող անվանում:
Աչքի է զարնում այն փաստը, որ թուրքերեն անվանման մեջ ՙքար՚ բառը ներկայացված է եզակի թվով, ինչն անտրամաբանական է: Ավելի բնական կլիներ ՙtaşlar՚ հոգնակի ձևը: Եվ, ինչը շատ զարմանալի է, հենց այդպես` եզակի թվով այն թարգմանվել է հայերեն:
Այս հարցն անհասկանալի է մնում:
Առավել անհասկանալի է այն հարցը, թե ինչու՞ է ՙKoşun taş՚ թուրքերեն բառակապակցությունը թարգմանվել որպես ՙԶորաց քար՚: Ի՞նչ հիմնավորմամբ է ՙKoşun՚ բառը թարգմանվել որպես ՙԶորաց՚: Կա թուրքերեն ՙKoşuntu՚ բառ, որ նշանակում է ՙշքախումբ՚: Հնարավոր է, որ թարգմանողը այս ՙշքախումբ՚ բառը ընկալել կամ ընդունել է որպես զորք, և հաշվի չառնելով ՙKoşuntu՚ և ՙKoşun՚ բառերի տարբերությունը, որոշել է վերջինս թարգմանել որպես ՙզորք՚ և այն էլ սեռական հոլովով ու գրաբարյան քերականությամբ, երևի հնության պատրանք ստեղծելու համար:
Ինչու՞ է դա արվել:
Հայաստանյան հնագետների մեծ մասը հակված է դամբարանադաշտ տեսնել այդ կառույցի մեջ , նկատենք, ոչ մի հիմք դրա համար չունենալով: Կարելի է ենթադրել, որ կատարված ՙթարգմանությունը՚ կեղծիք է կառույցի անվանումը հայկականացնելու և այդպիսի գործանքայնություն (functionality) հաղորդելու նպատակով, իբր դա զորքի դամբարանադաշտ է, այլ կերպ ասած, գերեզմանոց:

Եթե դա այդպես է, ապա այդ դեպքում ի՞նչ բարոյական իրավունք ունեն ՙԶորաց քար՚ (իրականում` ՙՇարքով քար – Ղոշուն դաշ՚) անվանման կողմնակիցները (փակագծերում նկատենք` հիմնականում ոչ ճշգրիտ գիտությունների ներկայացուցիչները) այդ աստիճանի համառությամբ հիմքից մերժելու այլոց, շատ ավելի տրմաբանական և հիմնավորված, կարծիքները:

• Ո՞վ է այն թարգմանել հայերեն որպես ՙԶորաց քար՚: Ի՞նչ հիմքեր ուներ դա անելու:

***
ՔԱՐԱՀՈՒՆՋ

Ակադեմիկոս Պարիս Հերունին անցյալ դարի 90-ական թվականններից լայն շրջանառության մեջ դրեց Քարահունջ անվանումը: Հիմնավորումները հետևյալն են .
 XIII դ. պատմիչ Ստ. Օրբելյանը իր ՙՍյունիքի Պատմությունը՚ գրքում Սիսական (Սիսիան) քաղաքի մոտ հիշատակել է Քարունջ անվամբ գյուղ:
 Քարահունջ անվամբ գյուղ կա հուշարձանից, ուղիղ գծով, մոտ 29 կմ հեռավորության վրա, Գորիս քաղաքի մերձակայքում: Նույն անունով երկու գյուղ կա նաև Լեռնային Ղարաբաղի կենտրոնական և հյուսիսային մասերում: Ընդ որում, նրանցից մեկի մոտ կա մեգալիթյան կառույց, որը նույնպես ունի անցքերով քարեր: Այդ կառույցը Հերունու կողմից հետազոտված չէ:
 Քարահունջ անվանումը արտացոլում է կառույցի գործանքային նշանակությունը: Այն մեկնաբանվում է որպես ՙխոսացող քարեր՚, նկատի ունենալով հետևալ անցումները: ՙՀունջ՚ բառում ՙջ՚ հնչյունը փոխարինվում է ՙչ՚-ով: Ստացվում է ՙհունչ՚ , այստեղից ՙհնչել՚, հետո ՙխոսել՚: Եզրակացություն` ՙՔարերը մեզ ինչ-որ բան են ասում աստղերի մասին՚:
ՙՀաշվի առնելով վերը շարադրածը, ես անվանեցի կառույցը Քարահունջ՚ – գրում է մեծանուն գիտնականը:

 ***
ՑԻՑ ՔԱՐԵՐ և ԴԻՔ-ԴԻՔ ՔԱՐԵՐ

Կարծում եմ երկու անվանումներն էլ կառուցվածքա-գործանքային իմաստ չեն կրում և առաջացել են այն ժամանակ, երբ կառույցն իր գործանքային նշանակությունն ու կիրառությունը վաղուց կորցրել էր: Այդ պատճառով էլ արտահայտում են միայն կառույցի արտաքին տեսքը` քարերի կանգուն լինելը:
Կարևոր մի հանգամանք նշենք. երկու անվանումներում էլ ՙքար՚ բառը բերված է հոգնակի թվով, ինչը շատ բնական է: Իսկ ՙՂոշուն դաշ՚ անվանման և նրա հայերեն ուղղակի (սխալ) թարգմանության` ՙԶորաց քար՚ բառակապակցության մեջ բերված է եզակի թվով: Ինչն անբնական է թվում:

***
ԱՆԳՂԻ ՔԱՐԱՀՈՒՆՋ

Մանրամասնորեն դիտարկենք կարևոր մի քանի հանգամանք, որոնց մասին հպանցիկ արդեն նշել էինք: Խոսքը ՙՂոշուն դաշ՚ թուրքերեն անվան մեջ ՙդաշ՚` ՙքար՚ բառի անբնական եզակի թվով ներկայացված լինելու մասին է: Եվ ի տարբերություն դրան հայերեն ժողովրդական ՙՑից քարեր՚ և ՙԴիք-դիք քարեր՚ երկու անվանումների մեջ նույն իմաստն արտահայտելու համար օգտագործված ՙքար՚ բառի հոգնակի ՙքարեր՚ ձևի մասին:
Ինչպե՞ս դա բացատրել:
Ամենայն հավանականությամբ ՙՂոշուն դաշ՚ թուրքերեն արտահայտությունը թարգմանություն է հայերենից: Որովհետև թուրքերը պետք է որ հարցրած լինեին, թե սա ինչպե՞ս է կոչվում: Տեղացիները ասած պետք է լինեին և հետո էլ ասվածը բացատրելու համար պետք է որ թուրքերեն թարգմանած լինեին:
Ենթադրենք, թե դա բերված ժողովրդական անվանումների նման ինչ որ մի անվանում էր: Դա կարող էր լինել, ասենք, ՙՇարքով քարեր՚ արտահայտության նման մի բան: Այդ դեպքում թարգմանությունը կլիներ ՙՂոշուն դաշլար՚, այլ ոչ թե ՙՂոշուն դաշ՚:
Հարց տանք. ՙԻնչպիսի՞ն պետք է լիներ հայերեն հնագույն անվանումը, որպեսզի դրա թուրքերեն թարգմանության մեջ ՙքար՚ հասկացությունը արտահայտվեր եզակի թվով:՚
Հարցի ամենահավանական պատասխանը հետևյալն է` ՙՀայերեն անվանման մեջ ՙքար՚ բառը նույնպես պետք է ներկայացված լիներ եզակի թվով:՚ Դա կարող է լինել մի դեպքում, եթե հայերեն անվանման մեջ ՙքար՚ բառը մտներ որպես բարդ բառի երկու արմատներից մեկը: Օրինակ` ՙՔար-ա-շարք՚ բառի մեջ: Այս դեպքում թուրքերեն թարգմանությունը մեծ հավանականությամբ կլիներ հենց ՙՂոշուն դաշ՚:
Այսպիսով, ստացանք հայերեն հնագույն անվանման հավանական մի տարբերակ` ՙՔարաշարք՚:
Սակայն, շարունակենք դատողությունները:
Բանասեր, հրապարակախոս Մարի Բարսեղյան-Խանջյանի բանավոր վկայությամբ թուրքերեն ՙղոշուն՚ բառը հայերեն որոշ բարբառներում օգտագործվել է նաև ՙխումբ՚ իմաստով: Ստացվում է, որ հուշարձանի անվանման նախնական հայերեն ձևը կարող էր լինել ՙՔարախումբ՚ կամ նույն իմաստն արտահայտող ՙՔարափունջ՚ բառը:
Իսկ Սյունիքի բարբառով` ՙՔարահունջ՚:
Այսպիսով, հուշարձանի հնագույն նախնական (նախաթուրքական) հայերեն անվանումը մեծ հավանականությամբ եղել է ՙՔարահունջ՚: Դա թարգմանվել է թուրքերեն որպես ՙՂոշուն դաշ՚ և այդ լեզվով հասել մեզ:
Հաշվի առնենք ևս մի կարևոր հանգամանք: Պ. Հերունին նշում է, որ պատմիչ Ստ. Օրբելյանը XIII դ. իր ՙՍյունիքի Պատմությունը՚ գրքում Սիսական (Սիսիան) քաղաքի մոտ, ուրեմն նաև հուշարձանի մոտ, Քարունջ անվանմամբ գյուղ է հիշատակել: ՙՔարահունջ՚ և ՙՔարունջ՚ բառերի նույնությունն ակնհայտ է:
Նշենք նաև, որ հիմա տարածաշրջանում երեք գյուղ կա նույն Քարահունջ անվանումով:

• Նրանցից մեկը Գորիս քաղաքի մոտ է գտնվում: Գյուղացիներից մեկի (հիմա նա բնակվում է Կիև քաղաքում) վկայությամբ, պատանի եղած տարիներին նա գյուղի մոտակայքում, բարձրունքի վրա, գետնից մոտ մեկ մետր բարձրությամբ քարերից կազմված մեգալիթյան շրջանաձև (մոտ 30 մետր տրամագծով) կառույց է գտել: Նշված վայրում հիմա երիտասարդ ծառերի անտառ է և խիտ փշոտ բուսականությամբ մացառուտ: Մի քանի ժամ անցկացնելով այդ վայրերում, մեզ չհաջողվեց գտնել և ֆիքսել կառույցը: Սակայն նշված վայրում առանձին մի քար գտնվեց, որի վրա արհեստավարժ վարպետի ձեռքով բավական գեղեցիկ խաչ էր քանդակված: Սա հույս է ներշնչում, որ իսկապես այդ վայրում ինչ-որ սրբազան կառույւց պետք է լինի: Հակառակ դեպքում, ի՞նչ գործ ուներ այնտեղ խաչքարը:
• Քարահունջ անվանմամբ երկրորդ գյուղը գտնվում է Ղարաբաղում, Շուշի քաղաքից ոչ հեռու: Ըստ Պ. Հերունու հաղորդած տվյալների այդ գյուղի մոտակայքում կա նման տիպի մեգալիթյան կառույց: Որը, սակայն, գիտնականը չի հետազոտել:
• Քարահունջ անվանմամբ երրորդ գյուղը նույնպես գտնվում է Ղարաբաղում` Շահումյանի շրջանում: Հիմա այդ տարածքը բռնազավթված է արևելյան թուրքերի (հայտնի են ադրբեջանցի անվամբ) կողմից: Հավանական է, որ այդ գյուղի մերձակայքում նույնպես մեգալիթյան կառույց գտնվի:
Ասվածը բավարար ենք համարում հետևյալ ամփոփումը կատարելու համար: ՙՔարահունջ՚ բառով, որ նշանակում է ՙքարե փունջ՚, հնում հայերը նշում էին մեգալիթյան շրջանաձև կառույցները: Նրանցից մի քանիսի անունով մերձակա գյուղերը կոչվել են Քարահունջ: Այսպիսով, ՙՔարահունջ՚ բառը հատուկ անուն չէ, այլ այդ տիպի կառույցների ընդհանրական անվանում:

Կոնկրետ մեր խնդրո առարկա կառույցի հատուկ անունը կարող է լինել ՙԱնգղի քարահունջ՚ քանի որ այն արտացոլում է Անգղի համաստեղությունը երկրի վրա և հավանաբար իր ծիսա-կրոնական գործանքի առումով նվիրված էր մահը խորհրդանշող ՙանգղի՚ և ծնունդը խորհրդանշող ՙձվի՚ պաշտամունքին:

Tags: Ազգային գաղափարախօսութիւն, Ինքնաճանաչողութիւն, Հայոց Պատմություն, Մարինէ Վահրադյան, Վաչագան Վահրադյան, Քարահունջ