«ՄԵՐ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԸ ՊԵՏՔ Է ՀԱՅԵՐԵՆԻ  ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐ ԱՆՑՆԵՆ»

• – Ինձ զարմացնում ու ցավ է պատճառում առաջին հերթին այն, որ անգլերենի նկատմամբ այսօր սարսափելի ստրկամտություն կա: Խորհրդային տարիներին հայերիս զգալի մասը ռուսախոսության դեմ պայքար էր մղում, ինչը վերեւներից բնավ չէր խրախուսվում: Գաղտնիք չէ, որ այն ժամանակ պետությունը հատուկ ուշադրություն էր հատկացնում ռուսական դպրոցներին, քանի որ «էլիտար» խավի զավակներն այնտեղ էին սովորում: Այն ժամանակ ներքին պայքար կար ռուսերենի ազդեցության ու տարածման դեմ, իսկ հիմա ոչ ոք չի մտահոգվում անգլերենի համար: Ես չեմ հերքում անգլերենի իմացության անհրաժեշտությունը, ցավոք, մեր սերունդը զրկված էր դրանից, սակայն այսօր անգլերենին տրվող գերապատվությունը հասել է այն կետին, որ Երեւանի փողոցներով անցնելիս վիրավորվում ես հայերենն այդքան նվաստացած տեսնելով: Խորհրդային տարիներին եթե որեւէ ցուցանակի վրա ռուսերենը հայերենից առաջ էր գրված լինում, հայագետներն իսկույն ըմբոստանում էին: Հիշում եմ, ընկերներով 70-ականներին գնացել էինք Մեղրի՝ դասախոսություն կարդալու: Հանկարծ նկատեցինք, որ կայարանում հայերեն գրությամբ ոչ մի ցուցանակ չկար, անմիջապես գնացինք շրջկոմ ու մեծ աղմուկ բարձրացրինք: Հետո իմացանք, որ շատ արագ հայերեն ցուցանակներ են տեղադրել: Իսկ հիմա ամբողջ մայրաքաղաքը հեղեղված է անգլերեն գրություններով, կարծես մարդիկ չեն գիտակցում, որ օտար լեզուներին տիրապետելը բնավ չի նշանակում մայրենին արհամարհել: Ամեն բան խճողվել է: Մի ժամանակ մատենադարանցիները օտար բառ գործածողների համար պատիժ էին կիրառում՝ մեկ օտար բառ ասողը պարտավոր էր 20 կոպեկ տուգանք վճարել: Իսկ հիմա մեր պետական այրերը, նույնիսկ գիտնականներն իրենց բանավոր խոսքում անընդհատ օտար կամ ոչ գրական բառեր են գործածում: Դրանք մխրճվում են ականջիդ մեջ եւ տհաճություն պատճառում: Լուտանք պիտի թափել մեր պատգամավորների գլխին, որ Ազգային ժողովի ամբիոնից խոսում են անտանելի հայերենով, այդպիսի բան ոչ մի երկրում թույլ չեն տալիս: Այդ պատգամավորների համար պիտի հայերենի դասընթացներ անցկացնել, քանի որ երիտասարդներն օրինակ են վերցնում նրանցից: Մյուս կողմից էլ հեռուստատեսությունն է այլանդակում մեր լեզուն, խեղդում ժարգոնով, սարսափելի սերիալներով, առանց գիտակցելու, որ լեզուն իր հետ բերում է կեցվածք, պահվածք: – Հավատո՞ւմ եք, որ մայրենին անտեսելու այս աններելի վարքագիծը երբեւէ կփոխվի եւ կունենանք հայերենապաշտ հասարակություն:- Հնարավոր է, եթե ամեն բան սկսենք դպրոցից: Դժբախտաբար, մեր դպրոցը երկար տարիներ անտերության էր մատնված: Ես հիմա շփվում եմ երիտասարդների հետ եւ ամեն անգամ ուղղակի ապշում եմ, թե դպրոցն ինչ է սովորեցրել նրանց: Բացարձակապես անտեղյակ են պատմությունից, աշխարհագրությունից, հայոց լեզվից, գրականությունից: Րաֆֆու անունն եմ տալիս, եւ ամբողջ լսարանում մեկ կամ երկու ուսանող կա, որ գրողի մեկ գրքից ավելի կարդացած լինի կամ գոնե վերնագիրն իմանա:

  Մեր սերունդն ապրում էր հայ գրականությամբ, ներշնչվում պոեզիայով: Երբ ութերորդ դասարանում էի, Եղիշե Չարենցի գրքերն արգելված էին: Մի օր ձեռքս ընկավ բանաստեղծի գրքերից մեկը, որ թաքցրել էր հորաքույրս` Արմենուհի Սրապյանը: Գրքի առաջին էջերը պատռված էին, սկսեցի կարդալ եւ ուղղակի խենթացա: Հաջորդ օրը գնացի դպրոց ու սկսեցի ոգեւորված արտասանել: Բոլորն ապշած նայում էին ինձ ու հարցնում, թե ի՞նչ եմ արտասանում: Ասացի՝ ես էլ չգիտեմ: Հետո մեր ուսուցչուհիներից մեկն ինձ կանչեց եւ առանձին ասաց, որ դա Չարենցի «Ամբոխները խելագարված» պոեմն է, հիմա արգելված է եւ պետք չէ բարձրաձայնել, որովհետեւ այդպես կարող եմ ե՛ւ ինձ վնասել, ե՛ւ գրքի տիրոջը: Ցավում եմ, որ այսօր աշակերտները գրեթե ոչ մի բանաստեղծի չեն կարդում: Հայերենապաշտությունը պետք է դպրոցից սկսել, եւ հասարակության մեջ արթնացնել ոչ թե ազգայնամոլություն վատ առումով, այլ ճշմարիտ հայրենասիրություն, սեր ու հարգանք սեփական երկրի, ազգի, լեզվի նկատմամբ: Այդքան պայքարելուց հետո ինչպե՞ս կարելի է հանդուրժել այսօրվա քամահրանքը: Հուսանք, որ ժամանակի ընթացքում այս ցավալի երեւույթը կշտկվի, այլապես դա շատ վտանգավոր է մեր ազգի համար: Հիմա ավելի վտանգված ենք, շատ ավելի, քան խորհրդային տարիներին, որովհետեւ հիմա ամեն ինչ կատարվում է մեր իսկ կամքով, բացի այդ, շփումները շատ են մեծացել: Չկա մի ընտանիք, որի հարազատներից մեկը դրսում չլինի, իսկ այնտեղ նրանց զավակներն արդեն հայերեն չեն խոսում կամ վատ են խոսում: – Երկար տարիներ պատմությամբ զբաղվելն ի՞նչ եզրահանգումների է բերել ձեզ, ի՞նչ եք մտածում Հայաստանի արտաքին եւ ներքին կյանքի մասին:

  – Նախ ասեմ, որ պատմաբան դառնալու որոշումս կապված էր Հայոց ցեղասպանության հարցերով զբաղվելու ցանկությամբ, բայց հենց առաջին կուրսում հասկացա, որ չափից ավելի զգայուն եմ այդ թեմայի համար: Հիվանդացա այն նույն հիվանդությամբ, որ ինձ երկու անգամ անկողին էր գցել դպրոցական հասակում՝ Մեծ եղեռնի մասին գրքեր ընթերցելիս: Դրանցից մեկը Վարդենիսում նվիրել էին զինվորական հորս, գիշերները վեր էի կենում եւ թաքուն կարդում, իսկ մյուսը իրենց հետ բերել էին հայրենադարձները: Ընթերցելուց հետո թուլանում էի եւ անկողին ընկնում, ծնողներս բժիշկ էին կանչում, բայց ոչ ոք ոչինչ չէր հասկանում: Եվ երբ նույնը կրկնվեց համալսարանում, հասկացա, որ այդքան հուզական լինելուս պատճառը մանկուց լսածս պատմություններն էին, թե ինչպես են մեծ մորս իր տասը տարեկան տղայի աչքերի առջեւ քարերով սպանել, թե ինչպես է պապս իրեն ժայռից նետել` թուրքերի ձեռքը չընկնելու համար:

  Պատմության ֆակուլտետն, իհարկե, ավարտեցի, բայց այդ թեմայից հրաժարվեցի եւ ընդունվեցի Մատենադարան: Այն ժամանակ տնօրենը ակադեմիկոս Լեւոն Խաչիկյանն էր, զարմանալի անձնավորություն, որի իմացության ծովից օգտվել են բոլոր մատենադարանցիները: Հետդ այնպես էր զրուցում, որ քեզ համար անսպասելի մի նոր ճանապարհ էր բացում: Երիտասարդներին ոգեւորելու բացառիկ ձիրք ուներ: Հիշում եմ, ինձ առաջարկեց զբաղվել մի թեմայով, որով Մանանդյանն էր զբաղվել: Որոշ ժամանակ անց հարցուփորձ արեց իմանալու, թե ինչ եմ արել, ասացի. «Դժվար է, բացի այդ, դրանով Մանանդյանն է զբաղվել»: Ասաց. «Ինչո՞ւ ես կարծում, որ Մանանդյանից ավելի լավ չես կարող»: Նա, իհարկե, գիտեր, որ Մանանդյանից ավելի լավ չէի կարող, բայց հավատ ներշնչելու համար այդպես էր ասում:

  Այսօր ինձ անհանգստացնում է նաեւ իշխանություն-ընդդիմություն երեւույթը: Ես էն գլխից կոչ եմ արել, որ ընդդիմությունը պետք է լինի իշխանության սխալները քննադատող, բայց այդ քննադատությունը պետք է լինի կառուցողական, որքան խիստ, այնքան լավ: 1993-ին մի հոդված գրեցի, պնդելով այն միտքը, որ մենք դեմքով պիտի լինենք դեպի Եվրոպան, մի ձեռքով ամուր բռնենք Ռուսաստանին, մյուսով՝ Իրանին: Թվում է, թե սրանում հակասություն կա, բայց պատմությունը ցույց է տալիս, որ մենք մեր խառնվածքով միշտ հակված ենք եղել դեպի եվրոպական արժեքները, նույնիսկ Թուրքիայի, Իրանի եւ Ռուսաստանի տիրապետությունների ժամանակ: Իմ համոզմունքը տարեցտարի ամրանում է: Ինչո՞ւ: Ես պատմաբան եմ ու լավ գիտեմ, թե Ռուսաստանը դրական ու բացասական ինչ դերեր է խաղացել մեր կյանքում: Իրանը իսլամական երկիր է, բայց հայերի նկատմամբ միշտ ցուցաբերել է բարյացակամ վերաբերմունք, ելնելով իր շահերից: Ամերիկան մեզ միշտ օգնել է, բայց միայն ֆինանսապես, իսկ Ռուսաստանի ոչ թե չօգնելը, այլ մեզանից երես թեքելը կարող է կործանարար լինել: Տեսանք, թե ինչ տեղի ունեցավ Վրաստանում: Իսկ ռուսները մեզ ավելի շատ չեն սիրում, քան վրացիներին, մանավանդ որ եկեղեցական դավանանքով նրանք շատ ավելի մոտ են իրար: Պատմական հանգամանքների բերումով այնպես է ստացվել, որ մենք Ռուսաստանի ձեռքը բռնած պիտի պահենք, իհարկե, անհրաժեշտության դեպքում նաեւ սեղմել այն, ցույց տալ մեր ուժը, պահանջել հաշվի նստել մեր շահերի հետ: Դրա համար մեզ ուժ է պետք, դա է մեզ ուսուցանում պատմությունը՝ ուժեղ լինելու դեպքում հզոր պետությունները մեզ հետ հաշվի են նստել, իսկ տկարանալու դեպքում աստիճանաբար մասնատվելով կորցրել ենք պետականություն, թագավորություններ, պատմական տարածքներ: Հայագիտությունը միշտ պետք է լինի իշխանությունների եւ հասարակության հետաքրքրության առարկան, որովհետեւ նախ` այդ գիտությունը մեր եւ մեր երկրի մասին է, երկրորդ՝ մենք շրջապատված ենք այնպիսի ժողովուրդներով, որոնք ջանում են կեղծել մեր պատմությունը, իսկ նրանք, ովքեր չեն կեղծում, աշխատում են անտեսել (Ընդգծված է “Լույս Աշխարհ”-ի կողմից):

• Հարցազրույցը վարեց ՌՈՒԶԱՆ ՊՈՂՈՍՅԱՆԸ