1988 թվականը ոչ միայն անակնկալների,մեծ փորձությունների նոր էջ էր բացում Հայ ժողովրդի կյանքում,այլ այն ճակատագրական էր լինելու ինչպես ողջ ազգի,ինչպես շատ ու շատ հայ ընտանիքների,այնպես էլ մեր ընտանիքի համար:Ինձ նման մեկի համար,որը քիչ թե շատ անցել էր նոր գաղափարի թրծման հնոցի միջով,Ղարաբաղյան խնդիրը մի փոքր մասն էր կազմում ազգային այն մեծ խնդրի,որի համար դարերով պայքարել էր ՀԱՅԸ:Ահա թե ինչու՞ ,հենց 1988-ին առանց վարանելու մենք գնացինք դեպի ԱԻՄ (Ազգային Ինքնորոշում Միավորում),որն այդ ժամանակ միակն էր,որ բարձրաձայնում էր Հայաստանի Անկախության մասին:ԱԻՄ-ի գաղափարախոսությունը անչափ հոգեհարազատ էր ինձ և նրա ծրագրերի իրականացման մեջ էի ես տեսնում ազգի փրկությունն ու ազգային բոլոր խնդիրների լուծումը:ԱԻՄ-ն այն ժամանակ լույս էր տեսցնում «Անկախություն» վերնագրով փոքրիկ բրոշյուրատիպ թերթ,որն անվճար տարածում էր Հանրապետությունում:«Անկախության» ամեն նոր լույս տեսած համար,մեծ քանակությամբ ես տեղափոխում էի Արտաշատ ու տարածում:Կարճ ժամանակից իմ շուրջն սկսեցին հավաքվել բավականին համախոհներ և ես փաստորեն դարձա ԱԻՄ -ի գաղափարների առաջին տարածողն ու ԱԻՄ-ի հիմնադիրն Արտաշատում:Կոմիտեական տղաներն արդեն սկսել էին ամենօրիա հանրահավաքները Արտաշատի թատրոնամերձ հրապարակում,որտեղից հնչում էին նաև իմ ելույթները:Արտաշատի կոմիտեականների շարքերում էին հայտնվել ամեն կարգի մարդիկ,ինչի պատճառով կոմիտեն հեռու էր մեկ ամբողջություն համարվելուց:Նրանց մեջ ամենաազնիվը,հավասարակշռվածն ու գրագետը երկուսն էին՝ Բուտաև Սաշան և Գագիկ Նազարյանը (ներկայումս՝ գուսան Հայկազուն):Հենց 88-ին Գագիկ Նազարյանը գրեց իր առաջին երգը՝ «Հայեր միացեք»-ը,որը կարճ ժամանակից դարձավ հանրահայտ ու սիրված և Արտաշատյան հանրահավաքներն ամեն օր սկսվում և ավարտվում էին այդ երգով:Թատրոնի հարթակի վրա դհոլ էր զարկում ու երգում էր Սեդրակը և նրան էր միանում ամբողջ ժողովուրդը: Ի տարբերություն Արտաշատի,հարևան սահմանամերձ շրջանում՝ Արարատում,որն ուներ նաև ադրբեջանցիներով բնակեցված մի քանի գյուղեր,ժողովուրդը բավականին պասիվ էր:Այնտեղ ևս կար կոմիտե,բայց որքան էլ զարմանալի էր,այդ կոմիտեն բոլորովին չէր կարողանում ոտքի հանել,համազգային շարժմանը մասնակից դարձնել Արարատի բնակչությանը:Այնտեղից ժամանակ առ ժամանակ Արտաշատ էին գալիս Դավիթ Զադոյանն ու Վազգեն Սարգսյանը,հանրահավաքներին մասնակցելու համար:Շատ անգամ Արտաշատի կոմիտեականները մերժում էին ձայն տալ Վազգեն Սարգսյանին:Այն ժամանակ նրանք ի՞նչ իմանային,որ գործ ունեն ապագա նախարարի հետ…Արարատի բնակչությունը բավականին ուշ՝ կարելի է ասել 1989-90-ի սկզբներին ոտքի ելավ,երբ սկսվեցին Երասխավանի մարտերը: Անկախության գաղափարը բարձրաձայնելու համար,Երևանի կոմիտեականները ոչ միայն հեռու էին փախչում ԱԻՄ-ից,ոչ միայն փորձում էին խանգարել ԱԻՄ-ի կազմակերպած հանրահավաքները,այլև ԱԻՄ-ականներին համարում էին պռովոկատորներ,մանկամտորեն հավատալով,որ «Լենին-պարտիա-Գորբաչով» գոչելով լուծվելու է Ղարաբաղի հարցը:1988-ի Մարտին ձերբակալված ու հետո երկրից բռնի վտարված մի հին քաղբանտարկյալ՝ Պարույր Հայրիկյան անվամբ,թող ջանք ու եռանդ չխնայեր արտերկրից գրելու,հասկացնելու,համոզելու,որ այդ բոլորը կարմիր Մոսկվայի խաղերն են,որն ամեն կերպ ցանկանում է պատերազմի թատերաբեմ դարձնել Կովկասը՝ շեղելու այնտեղ ապրող ժողովուրդներին անկախության գաղափարից,որ պետք չէ ծուղակն ընկնել ու տրվել ծրագրված սադրանքին:Լսո՞ղն ով էր,Անկախության մասին մտածո՞ղն ով:Այդ մի հատիկ բառից սարսափում էին շատերն այն ժամանակ,իսկ կոմիտեականներն հայտարարում՝ պրովոկացիա:Որքան էլ Անկախության գաղափարախոս Պարույր Հայրիկյանը փորձում էր ուշադրություն հրավիրել ու հասկանալի դարձնել իրականությունը,ասելով թե՝.«կույր պիտի լինել չտեսնելու համար՝ թե ինչպես է Սովետական Միությունը թավագլոր գնում դեպի կործանում…»,որ՝ մենք պատրաստ պետք է լինենք ընդունելու Անկախությունը,միևնույն է՝Անկախության գաղափարը եղել ու մնում էր միայն ԱԻՄ-ի և նրա համախոհների սեփականությունը,որն այնքա՜ն մեծ դժվարությամբ էր տեղ գտնում մարդկանց ուղեղներում…Որքան էլ խոհեմ լինեին այդ զգուշացումները,միևնույն է՝ դեպքերը զարգանում էին,իսկ շարժման գլուխ կանգնած էր Կոմիտեն,որն իր կամքն էր թելադրում ազնիվ մղումներով ոտքի ելած ողջ հայությանը,թույլատրելի և անթույլատրելի քայլերի մղելով նրան:Այն ժամանակ,ի հակառակ ԱԻՄ-ի, կոմիտեն չուներ հստակ ծրագիր,կոմիտեականները բոլորովին պատրաստ չէին կառավարելու շարժումը,նրանք պատկերացում անգամ չունեին իրենց հետագա քայլերի մասին և հենց այս անպատրաստ լինելն էր,որ նրանց մղում էր անխոհեմ քայլերի և պրովոկացիաների խթանման,կամ ո՞վ գիտե,գուցե և այնտեղ թափանցած որոշ մարդիկ հատուկ ծրագի՞ր էին իրականացնում:Հենց 88-ին արդեն սկսվել էր մի տեսակ անհանդուրժողականության,թշնամության մթնոլորտ ձևավորվել Կոմունիստների հանդեպ:Կոմիտեականներն իրենց ելույթներում անվերջ շեշտում էին,որ իրենք բոլորովին նպատակ չունեն իշխանություն գրավելու,բայց իրականում ամենաանթույլատրելի մեթոդներն էին ձեռնարկում Կոմունիստներին վարկաբեկելու և տապալելու համար:Երկրում տեղի էին ունենում մասսայական թունավորումներ,խոշոր քիմիական գործարաններում պայթուններ,զինվորների վրա հարձակման կոչեր և այլն:Հանրապետությունում ճանաչված ու հարգված դեմքեր,ինչպես օրինակ՝ Վազգեն Առաջին Կաթողիկոսը,Սոս Սարգսյանն ու ուրիշներ,հեռուստացույցով կոչ էին անում չենթարկվել պրովոկացիաների,չմասնակցել անթույլատրելի ակցիաներին,որի պատճառով անխնա ծաղրվում ու վարքաբեկվում էին ինչպես կոմիտեին սատարողների կողմից,այնպես էլ հետագայում ՀՀՇ-ի մամուլը հանդիսացող «Հայք» թերթի կողմից: Երկար տարիներ էին պետք,որպեսզի ազգային զարթոնք ապրած ժողովուրդն հասկանար,թե ովքե՞ր,ինչու՞ և ինչի՞ համար կազմակերպեցին այս ամենն,օգտագործելով իրենց ազնիվ զգացմունքները… ԱԻՄ-ը զերծ էր այս ամենից,նրա պայքարի ձևը միայն քաղաքական-գաղափարական էր ու թեև ԱԻՄ-ն էր,որ գաղափարապես Կոմունիստների համար առաջին հակառակորդն էր հանդիսանում,բայց պայքարի իր ձևերի մեջ մնում էր զսպված,ազնիվ ու մաքուր:Հայրիկյանը արտերկրում էր, Միավորումը ղեկավարում էր Մովսես Գորգիսյանը,որը թեև երիտասարդ էր,բայց և բավականին հասուն և համարձակ անձնավորություն էր:Նա էր կազմակերպում ԱԻՄ-ի հանրահավաքները,երթերը,քաղաքական ակցիաները… 1988թվականի Մայիսի 28-ն էր՝ հարյուրամիակներ պետականություն չունենալուց հետո առաջին Հանրապետության կայացման 70-ամյակի օրը…Համալսարանական երիտասարդների խումբը,իրեն առաջնորդ ունենալով Մովսես Գորգիսյանին,շարժվեց դեպի Ազատության Հրապարակ:Նրանք առաջին անգամ բարձր բռնած բերում էին Նժդեհի , մեր ազգային մյուս հերոսների և Պարույր Հայրիկյանի նկարները:Հրապարակում հավաքված ժողովուրդը քարացել էր մի պահ,քանզի շարժումը 3 ամիս շարունակ զարգացել էր միայն մարդկային ավելի հոծ բազմություն հավաքելու առումով,հայության սրտին ծանրացել էր Սումգայիթյան արյունոտ ջարդերի ցավը ևս, և ոչ մի հուսադրող առաջընթաց չկար:Այդ օրը Մովսեսը բարձրացավ հարթակ և 68 տարի ու էլի 3 ամիս Սովետական դրոշների ծածանումը տեսած,միաբերան «Լենին,պարտիա,Գորբաչով» վանկարկող միլիոնանոց հայության հայացքի դիմաց պարզեց ԵՌԱԳՈՒՅՆԸ: 68 տարի անց,Հայաստանի սրտում՝ մայրաքաղաք Երևանում նորից ծածանվեց Հայոց Եռագույնը:Ալեկոծվեց ժողովուրդը,հնչեցին ելույթներ Սիլվա Կապուտիկյանի,Վարագ Առաքելյանի և էլի ուրիշների կողմից:Հանկարծ երևացին կոմիտեականներն ու իրարով անցան,բղավում էին՝ «պռովակացիա է՜,պռովոկացիա՜»:Աշոտ Մանուչարյանը և էլի մի քանիսն առաջ անցան,պոկեցին եռագույնը և ոտքերի տակ գցած անխնա պատառոտեցին այն:Բազմությունը հուզված էր,հնչում էին իրարամերժ կարծիքներ,սակայն անդառնալիորեն կատարվել էր մի բան,որը նոր լիցքեր էր հաղորդելու մարդկանց և արթնացնելու էր թմբիրից:Ինձ համար հասկանալի էր այլևս,որ եկել է պահը… Այս դեպքից ոգևորված էի անչափ:Գտա համապատասխան գույների կտորներ,կարեցի եռագույն դրոշ և երկու օր անց,Մայիսի 30-ին Արտաշատյան հանրահավաքի ժամանակ,երբ եղբորս՝ Սամվելի 6-ամիա որդին հարթակից հայրենասիրական մեկ երգ կատարելուց հետո, բոլորի համար հանկարծ անսպասելի «ան-կա-խութ-յուն,ան-կա-խութ-յուն» վանկարկեց, ես հանեցի Արտաշատի թատրոնի քարե սյունին ամրացված Սովետական Հայաստանի դրոշն ու նրա փոխարեն ամրացրեցի Եռագույնը… Արտաշատի կոմիտեի տղաներից մեկը՝ Համբարձում Ասատրյանը, անմիջապես նետվեց դեպի իմ կողմ,քաշեց ու փայտե պոչը կոտրելով վայր բերեց Եռագույնն ու հարթակից կոպտորեն նետեց հավաքված մարդկանց ոտքերի տակ,հետո ձեռքիցս արագորեն վերցրեց Սովետական դրոշն ու ամրացրեց իր տեղում,բարձրախոսով հայտարարելով թե՝. -ժողովուրդ,ես բանակում էս դրոշի տակ եմ երդում կերել ու էս դրոշը սուրբա իմ համար… Հետո թեքվեց ու սկսեց վիճաբանել ինձ հետ:Վեճին միացան Համբարձումի միջամտությունից դժգոհ մարդիկ:Ակնհայտ էր,որ նա բավականին վախեցած էր ու միաժամանակ իր քայլով հասկացնել էր տալիս,որ իրենցից առաջ անցնող չպետք է լինի,քանի որ ողջ Հանրապետությունում Կոմիտեն մի տեսակ «որդեգրել» էր շարժումը:Կոմիտեի մյուս տղաները ձեռնպահ էին:Կատարված այս միջադեպերը և էլի սրանց նման շատերը չթունավորեցին մեր հոգիները և երբ 1988թվականի երկրաշարժից հետո ձերբակալվեցին ու Մոսկվայի Բուտիրյան և Մատրոսկայա Տիշինա բանտեր տարվեցին ԼՏՊ-ն ու կոմիտեի մյուս տղաները,ԱԻՄ-ն առաջինն էր,որ բոլոր հնարավոր միջոցներով սատար կանգնեց նրանց ու նրանց ընտանիքներին:Մովսես Գորգիսյանը կազմեց և ԱԻՄ-ի միջոցներով լույս տեսցրեց կոմիտեի ձերբակալված անդամների լուսանկարներով,նրանց մասին պատմող մի գրքույկ,որի վաճառքից գոյացած գումարով օգնություն հատկացվեց ձերբակալվածների ընտանիքներին:Հայրիկյանը Վաշինգտոնում կազմակերպեց հանրահավաքներ,բողոքի ակցիաներ,ի պաշտպանություն նրանց:Բազմաթիվ ԱԻՄ-ականներ Հանրապետության տարբեր շրջաններում վաճառում էին կոմիտեականների անուններով շքանշաններ,որպեսզի գոյացած հասույթով օգնեն նրանց ընտանիքներին:Կոմիտեականների ձերբակալվելուց հետո Գորբաչովի հրամանով արգելվել էին հանրահավաքները Հանրապետությունում:Ընդունվել էր օրենք,որի համաձայն հանրահավաք կազմակերպողը կպատժվեր մինչև մեկամսիա ազատազրկմամբ և որոշակի գումարի չափով տուգանքի:Շատերը խուսափում էին գնալ անգամ թատերական հրապարակ:Բայց համարձակ մարդիկ միշտ էլ գտնվում էին: Արտաշատի թատրոնի հարթակի վրա միացված էին բարձրախոսները և ոչ ոք սիրտ չէր անում հայտարարել ու սկսել հանրահավաքը:Ներքևում ,հավաքված բազմության մեջ կանգնած էին միլիցիայի և ԿԳԲ-ի աշխատակիցներն ու լուռ հետևում էին բազմությանը: Ես եկա,մի քանի րոպե կանգնեցի բազմության մեջ ու հետո, ներքին մի մղումով բարձրացա հարթակ,մոտեցա բարձրախոսին և հայտարարեցի՝. -Այսօրվա հանրահավաքը հայտարարում եմ բացված:Այն նվիրված կլինի «Ղարաբաղ» կոմիտեի ձերբակալված տղաների ազատությանը…-և սկսեցի շարադրել մտքերս ու կոչ անել պայքարելու կոմիտեականների ազատության համար: Հարթակից իջնելու առաջին իսկ րոպեին ինձ շրջապատեցին միլիցիայի աշխատակիցները և պահանջեցին հետևել իրենց:Ինձ տարան Արտաշատի միլիցիայի բաժին:Բոլորի աչքի առաջ կատարված այս բացահայտ դեպքի հարցաքննությունը տևեց ուղիղ երկու ժամ:Գործ կազմելուց հետո ինձ ազատ արձակեցին:Մեկ ամիս անց գործն ուղարկվեց դատարան և դատարանի վճռով 30 ռուբլի տուգանք գանձվեց ինձնից: Այսպիսի փոքր ու մեծ զոհողություններով էր,որ շարժումը տարվում էր առաջ: 1988-ը թեև ազգային զարթոնքի,ազգային համախմբման թվական էր,բայց և մեծ կորուստների թվական էր նաև:Կորուստներ,որոնք միայն նոր էին սկիզբ առել և շարունակվելու էին այնքա՜ն երկար ու այնքա՜ն դաժանորեն,որ սարսափելի էր դառնալու շահած հաղթանակի հետ նժարին դնելն անգամ…

(Շարունակելի)

ՍՎԵՏԼԱՆԱ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ