Իմ հրաշալի, իմ յուրօրինակ Հակոբ պապը միշտ եղել , մնում է ու կմնա մեր հուշերում: Նա բավականին հայտնի էր նաև Վասպուրականից գաղթած հայության շրջանում, նրան «Չալ Փափախ» էին անվանում՝ Վանի հերոսամարտի և գաղթի շրջանում կրած նրա չալ փափախի համար:

Չափազանց ազնիվ էր նա, հոգով ու կամքով ազատ ամբողջովին այն աստիճան, որ Սովետական գրված ու չգրված օրենքները նրան բոլորովին ոչ վախեցնում էին, ոչ էլ զսպում, եթե համոզված էր, որ ինքը ճիշտ է:

Մենք աչքներս բացեցինք ու տեսանք մեր պապին որպես հրաշալի ատաղձագործ ու հողագործ և Արտաշատում եղած բոլոր գրադարանների մշտական ակտիվ ընթերցող: Մեր բավականին մեծ տնամերձ հողատարածքում նա աճեցնում էր Հայաստանում գոյություն ունեցող համարյա բոլոր մրգերն ու բանջարեղենները, միայն մեր սնվելու համար և ոչ երբեք վաճառքի:Առատաձեռն էր անխտիր բոլորի հանդեպ՝եթե խնդրում էին և անասելի կատաղի՝ բարկության պահերին,եթե փորձում էին գողանալ: Ոչ մի պաշտոնյա իրավունք չուներ կտրելու նրա աճեցրած որևիցէ ծառի մեկ ճյուղն անգամ, էլեկտրական լարեր անցկացնելու, կամ մեկ այլ պատճառաբանությամբ: Ցանկացած ծառ ու թուփ փայփայելու ու պահպանելու իր անբեկանելի օրենքներն իր համար ավելի հաստատուն էին, քան կառավարական որևէ այլ օրենք և վա՜յն եկել ու տարել էր նրան, ով կհանդգներ խախտել այդ օրենքը:

Արտաշատի քաղսովետում բոլորը գիտեին այդ մասին և եթե հանկարծ փորձ էին անում հորս որպես միջնորդ օգտագործել և հասնել իրենց նպատակին, օօօ՜,այդ ժամանակ արդեն պապիս բարկությունը չափ ու սահման չէր ճանաչում՝ վերցնում էր կացինն ու կանգնում ծառի տակ և գոռում իր բամբ ձայնով՝. «տուքյ մե ծառ աճեցրած կա՞ք ծեր կյանքի մեջ, որ կյուզեք իմ ծառի ճուղ կտրել: Ապա ով քաջ ի, թող մոտ կյա»:

Եվ այսքանից հետո, հարևանների բարի ժպիտների ուղեկցությամբ գլխիկոր հեռանում էին կառավարության անդամները, նրանց հետ էլ՝ հայրս, որը տուն էր վերադառնում միայն ուշ երեկոյան, երբ արդեն խաղաղված էր լինում պապս: ՈՒ սովորաբար, ավարտված այս դեպքերը երբեք չէին քննարկվում տանը երեկոյան, երբ հայրս ներս էր մտնում: Խաղաղված պապս այնպես էր անում, իբր նման բան տեղի չի էլ ունեցել:

Միայն մենք՝մանկահասակ իր թոռներն էինք, որ ուրախանում էինք ու անբացատրելի հպարտանում պապիս «հերոսությամբ»… Նա լավ հողագործ էր, լավ այգեպան և ամեն տարի մենք՝ ի շնորհիվ պապիս ունեինք հրաշալի գինի և օղի: Պապս ուներ մեծ գրադարան տանը, որն հետագայում նոր գրքերով համալրում էինք հայրս ու ես: Նա ուներ մեկ Աստված երկնքում, ում ամեն օր առավոտյան պարտադիր ուղղում էր իր աղոթքները լվացվելուց ու նաև հաց ուտել-վերջացնելուց հետո, իսկ երկրի վրա իր աստվածները մենք էինք՝ նրա թոռները: Բազմում էր սեղանի վերին մասում դրված իր աթոռին և ոտնկայս սեղանն օրհնելուց հետո միայն մենք իրավունք ունեինք ձեռքներս մեկնելու հացին: Բավական էր մեզնից մեկն ու մեկը հիվանդ լիներ և խելքներիս փչեր ինչ որ բան ուզել, գիշերվա որ ժամին էլ որ լիներ, անգամ եթե ձնաբուք լիներ, նա վեր էր կենում անկողնուց, հագնում շորերը և դուրս էր գալիս տանից: Գնում էր երկաթգծի կայարանի խանութ, կամ ճաշարան, որոնք բաց էին շուրջօրյա և այնտեղից գնած մեր ուզած բաները, վերադառնում էր տուն:

Պա՜պս,իմ հրաշալի՜, իմ բացառի՜կ բարի ու մեր հանդեպ անմնացորդ սիրով լեցուն պա՜պս… Ազատ ժամերին նստում էր տան պատի տակ իր ձերքով պատրաստած աթոռին, դեմքով դեպի Մասիսները, դանդա՜ղ ծխում էր ծխախոտը, երբեմն մատներով սղալելով ծխից մի փոքր դեղնած բեղերը և ընթերցու՜մ ու ընթերցու՜մ…

Իմ ամու´ր, իմ հպարտ պապին երբեմն տեսնում էի լու՜ռ արտասվելիս: Մանուկ հոգիս զարմանում էր ու ես կարկամում էի մի պահ, հետո նա ձեռքը մեկնում էր դեպի Մասիսներն ու ասում՝. «Տես բալա, որ աա՜յ էտենց ու՜ղիղ էթանք, սելով էստեղից մինչև Վան մեկ օրվա ճամփայի»: Մի կարճ պահ հետո հավելում էր.«Ա՜խ, մե ճամփան պացվեր, էրթայինք Վա՜ն, մե անգամ մեր անուշ քյահրեզների ճուրը խմեյինք, թող հենց էնտեղ մեռնեյինք…»:

Ես ժպտում էի ու նորից չէի հասկանում, թե ինչու՞ է նա լալիս: Չափազանց խռովում էր հոգին, սկսում հայհոյել թուրքերին ու քրդերին, երբ մեր տուն հյուր եկած իր վանեցի ծանոթներին ու բարեկամներին պատմում էր գաղթի ճամփին իր տեսածներն ու ինչպես ինքն էր ասում՝ «Կոտոլագյալի կռիվ»-ի մասին: Նա էր իմ առաջին ուսուցիչը,որն ինձ 5 տարեկան հասակում սովորեցրեց գրել ու կարդալ: Եվ ես՝ 5 տարեկան հասակում, դարձա գրադարանի հաճախորդ: Պապս փոքրիկ ձեռքս առած իր մեծ ու կոշտացած ափի մեջ, ինձ իր հետ տանում էր Արտաշատի գրադարան և իր քարտով ինձ համար այնտեղից վերցնում գունազարդ փոքրիկ գրքեր:
Եվ ահա, մի փոքր առաջ անցնելով պետք է ասեմ, որ պապիցս ժառանգած «էրգրի» կարոտը, 2002թ.-ի Հոկտեմբերին, մեզ տարավ դեպի դրախտային Վան: Վերցնելով հորս և Արարատի շրջանի Շիրազ գյուղում բնակվող հորս հորաքրոջ որդուն (քանի որ մեր ազգի մեծերից իրենք էին,որ կենդանի էին այլևս), մեքենայով շարժվեցինք դեպի Արևմտյան Հայաստան…

Եղանք Կարսում, բարձրացանք Կարսի անառիկ բերդ, որը կարծես մի երկաթակուռ կառույց լինի: Այն գտնվում է բարձունքին և իր , մի տեսակ՝ ճնշող ներկայությամբ իշխում ներքևում գտնվող քաղաքի վրա: Կարսա բերդ բարձրանալիս մենք չգիտեինք, որ թուրքական գաղտնի ոստիկանությունը հետևում է մեզ: Երբ արդեն բերդի վերևից սկսել էի շրջակա տարածքի նկարահանումները, մեզ մոտեցան երկու երիտասարդ, որոնցից մեկը մաքուր ռուսերենով պահանջեց անմիջապես իջնել ներքև և հեռանալ բերդից: Մեր զարմացած «ինչու՞»-ին ի պատասխան, երիտասարդը մեզ մեկնեց թուրքական իր փաստաթուղթն ու ներկայացավ որպես գաղտնի ոստիկանության աշխատակից ու նորից կրկնեց պահանջը: Հետագայում, տանը երբ արդեն դիտում էինք նկարահանումները,տեսանք, որ այդ երկու ոստիկանները մեզ հետևել էին դեռ բերդի ներքևի մասից վեր բարձրանալիս:

Ոստիկանների ուղեկցությամբ իջանք բերդից: Ռուսերեն խոսող այդ ոստիկանը սկզբում հատնեց, թե ինքը չեչեն է և մի կարճ պահ հետո խոստովանեց, որ ադրբեջանցի է և աշխատում է Թուրքիայում: Նա սկսեց անմիջապես մեղադրել «մորուքավոր հայ ֆիդայիներին», որոնց պատճառով, ըստ նրա, սկսվեցին հայ-ադրբեջանական կռիվները: Հայրս չդիմացավ այլևս ու սկսեց լուտանքներ տեղալ նրա գլխին, Սումգայիթում ադրբեջանցիների կատարած կոտորածի համար ու ասաց, որ հենց այդ կոտորածով ադրբեջանցիներն իրե´նք դրեցին զինված հակամարտության սկիզբը: Այստեղ ոստիկանը պապանձվեց: Հետո իջանք բերդի ներքևում ծվարած Ս.Առաքելոց եկեղեցի, որը վեր էր ածվել մզկիթի: Եկեղեցու թուրք պահապանը, իմանալով որ հայ ենք ու Հայաստանից ենք եկել, թույլ տվեց մեզ կոշիկները հանել դռան մոտ ու ներս մտնել, չարգելելով անգամ մեզ հետ վերցրած մոմերը վառել խորանի վրա…

Կարսը ներկայացավ մեզ, որպես աղքատ, խղճուկ մի գավառային քաղաք, որն իրականում քաղաքի տեսք չուներ: Պատկերը զարմանալիորեն այլ էր արդեն այս ամռանը՝ 2011-ի հուլիս-օգոստոսին, երբ երկրորդ անգամ եղա այնտեղ: Կարսը այս վերջին իննը տարիների ընթացքում դարձել էր վերակառուցված, բարձրահարկ շենքերով, լուսավոր ու շքեղ խանութներով մի գեղեցիկ քաղաք…
2002թ.-ի այցելության ժամանակ գիշերեցինք «ԿԵՆՏ» հյուրանոցում, որի պատերի վրա ներսի կողմից, յուղաներկով նկարված էին ամբողջ Անիի ավերակներն իր եկեղեցիներով: Հյուրանոցի տերը, ներկայանալով որպես քուրդ, մեզ հատուկ ընդունելության արժանացրեց ու մեր զարմանքին ի պատասխան ասաց, որ ինքը շատ է սիրում Անին, դրա համար է նկարել տվել այս բոլորը: Հաջորդ օրն առավոտյան, երբ պատրաստվում էինք գնալ Կարսի պատմության թանգարան, հյուրանոցի տեր քուրդը խնդրեց հանդիպել իր եղբորը, ասելով, որ եղբայրն իմանալով Հայաստանից հայ հյուրեր ունի, ուզում է անպայման տեսնել նրանց: Մենք գնացինք նրա եղբոր գրասենյակ, որը ճապոնական մեքենաների վաճառքի բավականին մեծ սերվիս ուներ: Նա բավականին արտահայտված թախիծով ընդունեց մեզ, ամբողջ ընթացքում համարյա ոչինչ չխոսեց և միայն հյուրասիրեց : Մենք հասկացանք, որ հանդիպել ենք քրդի անվան տակ ապրող հայերի, բայց այդպես էլ ոչինչ չասեցինք…

Այս տարի բոլորովին պատահական, նորից հանդիպեցինք այդ մարդուն, արդեն Կարսի փողոցներից մեկում: Նա ճանաչեց ինձ իսկույն, շատ ուրախացավ և տվեց իր այցեքարտը:
Կարսի պատմության թանգարանը դրսից շրջապատված է այգիով, որտեղ տեղադրված են պատմական նշանակության բազմաթիվ հին քարեր և բոլորը հայկական գրություններով:
Մենք եղանք Կարսի քաղաքապետարանում, որտեղից պետք էր օրինական թույլտվություն վերցնել, գնել նաև այցեքարտ՝ Անի գնալու համար:

Կարսից դեպի Իգդիր տանող ճանապարհի մի հատվածում մեր մեքենան թեքվեց դեպի ձախ՝ դեպի Հայաստանի պատմական մայրաքաղաք Անի: Բավական առաջ գնալուց հետո, երբ արդեն երևում էին Անիի ավերակները, ճանապարհի աջ մասում մեզ կանգնեցրին թուրք ասկյարները: Փաստաթղթերի ստուգման անացակետ էր, որտեղից բարեհաջող անցանք: Անիի պարիսպների մոտ կանգնեցրինք մեքենան և իջանք: Մենք արդեն Անիի կենտրոնական մուտքի կամարի տակ էինք, որտեղով անցել ու ներս էին մտալ մեր փառապանծ արքաներն ու հերոս նախնիները…

Մուտքը հսկող թուրք ասկյարները զգուշացրին, որ արգելվում է տեսախցիկ ու ֆոտոապարատ ներս տանել: Ես փորձեցի բավականին լավ գերմաներեն խոսող թուրք երիտասարդ ասկյարին կաշառել իմ տեսախցիկի համար: Ոչինչ չստացվեց , որի արդյունքում ես այսօր ունեմ տեսագրած միայն մայրաքաղաք Անիի պարիսպները դրսի կողմից: Ավերակ էր Անին, որտեղ տիրում էր մի չարագուշակ լռություն: Մեզ ուղեկցող թուրք ասկյարը հրաշալի գիտեր Անիի և ավերակ բոլոր եկեղեցիների պատմությունը, որը ակամայից մի տեսակ բացատրողի դեր ստանձնեց:
( Շարունակելի)
ՍՎԵՏԼԱՆԱ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ