Որպեսզի ավելի ամբողջական լինի Արտաշատի «Անկախության Բանակ»-ի հրամանատար Սամվել Մարգարյանի կերպարն ու հասկանալի լինի նաև, թե ինչպե՞ս և ինչու՞ էինք մեկ ընտանիքից 4 հոգի հայտնվել Ազգային Ազատագրական պայքարի բովում, պետք է սկսեմ՝ արմատներից:
Հորական պապս ու տատս Վանեցիներ էին: Մորական կողմս՝ բնիկ Արտաշատցիներ: Մենք ծնվել ու մեծացել էինք իրենց արդար քրտինքով, աշխատանքից բացի ուրիշ ոչ մի կողմնակի եկամուտ չունեցող, միջին ապրող մի ընտանիքում, որի մեծերն էին ավանդապաշտ, հայ-քրիստոնյա վանեցի պապս ու տատս:

Պապս բավականին գրագետ մարդ էր,նա ավարտել էր Վանի Վարագա վանքի ճեմարանն ու ուներ սարկավագի կարգ:Խոսում էր Հայերեն, Ռուսերեն, Անգլերեն, Թուրքերեն, Քրդերեն և Արաբերեն լեզուներով և ուներ հրաշալի ձայն:Նրա հայրը՝ Խաչատուր Մարգարյանը,Դաշնակցական էր եղել և մասնակցել Բանկ Օտոմանի գրավմանը:

Սերված լինելով Դաշնակցական հորից, պապս ու իր եղբայրը դաստիարակվել էին հայրենասիրական ոգով և զենքը ձեռքներին մասնակցել Վանի ինքնապաշտպանական մարտերին: Պապս՝ Հակոբ Մարգարյանը, կռվել էր Լևոն Շղոյանի խմբում, հետո 1918թ.-ին,երբ սկսվել էր Վասպուրականի ժողովրդի գաղթը, այդ խմբի հետ միասին շրջապատած գաղթականներին, կռիվ տալով թուրք ու քուրդ հրոսակների դեմ, ուղեկցել էին Վասպուրականի հայությանը դեպի ներկայիս Հայաստանի տարածք: Գաղթից առաջ պապս չէր մոռացել մտնել իրենց գյուղի՝Մխկների Ս.Հարություն եկեղեցին…Այնտեղից հավաքել էր ամբողջ գրքերը,արծաթե խաչերն ու բուրվառները, լցրել մի պարկի մեջ և մի ձեռքին զենք, մյուսին՝ այդ պարկը,անցել էր ամբողջ գաղթի դժվարին ճամփաներով , բերել ու հասցրել էր մինչև Հայաստան ու նվիրել Էջմիածնի եկեղեցուն, որի համար Վազգեն Առաջին կաթողիկոսից ստացել էր պարգևատրում:

Իսկ այդ գաղթի ճամփան ահավոր ծանր էր ու երկար…Կամավորներով շրջապատված Վասպուրականի գաղթականությունը եկել ու հասել էր մինչև Բանդի-Մահու գետը, Բերկրի, ներկայիս՝ Մուրադիյե: Թուրք ու քուրդ հրոսակներն արդեն փակած էին եղել գետի կամուրջը, որտեղից այլևս անհնար էր եղել շարունակել ճամփան: Այդտեղ տեղի էր ունեցել կատաղի ճակատամարտ: Բազմաթիվ կամավորներ, որոնց թվում նաև պապիս Սահակ եղբայրը, բազմահազար գաղթականներից բավականին մարդիկ, երեխաներ, կանայք՝ զոհ էին գնացել, շատերն իրենց գցել էին վարարած Բանդի-Մահու գետը՝ փրկության հույսով, մայրերը որպես ավելորդ բեռ նետել էին իրենց գրկի բարուրները…

Բերկրիում հայերի կոտորածը եղել էր սարսափելի: Կամավորները տեսնելով որ չեն կարողանում անցնել կամուրջը, հրաման էին տվել գաղթականներին հետևել իրենց ու թեքվել դեպի Պարսկաստանի սահման: Կռվելով ու զարկվելով, գաղթականներին անց էին կացրել Պարսկաստան, այնտեղից էլ Իրաք, հասել էին մինչև Բաղդադ և վերջապես Բաղդադում Անգլիացիները նրանց տվել էին վրաններ և ուտելիք ու տեղավորել:

Մնացել էին մինչև 1921թ.-ը և վերջապես 21թ.-ին գաղթել էին Հայաստան…ԵՎ այս երկար ու դժվարին ճամփին, երբ մայրերն անգամ նետում էին իրենց մանուկներին, պապս իր զենքի հետ շալակած բերել ու Հայաստան էր հասցրել նաև իր «Էրգրի» սրբազան իրերով լեցուն պարկը ու որքան էլ զարմանալի թվա՝ քարի տակ ու թփերի մեջ նետված երկու բարուրված հայ մանուկներ և մեկ մանկահասակ հայ երեխա…
Ահա այս պատմություններով, կորած «Էրգրի» կարոտով ու արդեն Սովետական շրջանում արգելված Դաշնակցական երգերով էր մեզ՝ իր թոռներին հոգևոր սնունդ տալիս պապս…

Վանից իր հետ բերած հուշամատյաններից, որոնք նա պահում էր խիստ գաղտնի և ցույց տալիս միայն մեզ ու իր վանեցի ընկերներին, մենք արդեն մանկությունից գիտեյինք թե ովքեր են Նժդեհը, Դրոն, Սեպուհը, Անդրանիկն ու Համազասպը… Նա մահացավ 1972թ.-ին, 90 տարեկան հասակում, հանկարծամահ եղավ: Մինչև կյանքի վերջին օրը առույգ էր, աշխատում էր, կարդում առանց ակնոցների, երգում…

Մինչև կյանքի վերջ պահպանեց իր հրաշալի, բաձր ու զնգուն ձայնը, ու թեև այլևս եկեղեցիական կարգի մեջ չէր, բայց տոներին նրան հատուկ հրավիրում էին Արտաշատի Մրգավան գյուղի եկեղեցի, անցկացնելու եկեղեցիական արարողակարգը: Մարդիկ այն ժամանակ ասում էին, որ եկեղեցի են գնում հատկապես Հակոբին լսելու համար…
Պապիս կորցրած «էրգրի» կարոտն ու կիստ թողած վրեժը ծլարձակել ու մի ահռելի արմատակալած կաղնի էր դառել մեր սրտերում: Եվ երբ այլևս գիտակից պատանեկության շրջանում էինք, պապիս ցանած հայրենասիրության սերմերը ջրվեցին ԱՄԿ-ի անդամ հանդիսացող, Սովետական շրջանի քաղբանտարկյալ Հակոբջան Թադևոսյանի նոր գաղափարներով: Հայրս իր ընկերոջ միջոցով ծանոթացել էր Հակոբջան Թադևոսյանի հետ և մենք, պատանեկությունից սկսած, երբեմն ներկա էինք լինում այդ զարմանալի մարդ-քաղաքական գործչի չափազանց հետաքրքիր զրույցներին, որոնք բոլորը բնականաբար հայրենասիրության , Հայաստանի անկախացման թեմաներով էին ու Հայտնի հայդուկների մասին պատմություններով: Հակոբջան Թադևոսյանն ակամայից դարձավ մեր հոգևոր ուսուցիչը սովետական շրջանում և մենք, պապիս մահից հետո, 70-ական թթ.-ի վերջից արդեն սկսեցինք սովետական գրաքննություն անցած դպրոցական գրքերից բացի կարդալ ուրիշ գրքեր նաև, լսել ուրիշ պատմություններ և ուրիշ մեկնաբանություններ մեր ազգային պատմության մասին:

Ահա թե ի՞նչն էր, որ մեզ՝ հորս,ինձ,Սամվել ու Վարդան եղբայրներիս հենց առաջին իսկ օրից, մի անգամից,առանց վարանելու ոտքի հանեց ու մղեց դեպի Ղարաբաղյան շարժման կիզակետ:

(Շարունակելի)
Սվետլանա Մարգարյան