Պետրոս Առաջինի մասին, ինչպես հայտնի է ռուս ժողովրդի մեջ ստեղծվել և տարածվել են բազմաթիվ երգեր, գրույցներ, հեքիաթներ ու ավանդություններ։ Հայ ժողովրդի մեջ ևս նրա մասին շատ վաղուց ստեղծվել է հեքիաթախառն մի զրույց, որն իր ժամանակին գրի է առնված եղել Լազարյան տոհմին վերաբերող հայերեն մի ձեռագրում, որը 1850 թ. ընդօրինակել է բանահավաք Ասլան Աթաբեկյանը:

Զրույցի սկզբում պատմվում է, որ առևտրական նպատակներով եվրոպացիների, այդ թվում հոլանդացիների մոտ միտք է հղանում նոր երկրներ և ժողովուրդներ գտնել։ Նրանք նավերով գնում են երկրագնդի զանազան կողմերը և հայտնաբերում նոր կղզիներ, նոր ժողովուրդներ և նրանց հետ առևտուր անում։ Հոլանդացիները, շարունակելով իրենց ճանապարհը, հասնում են Հնդկաստան, այնտեղ ծանոթանում են հայ վաճառականների հետ և առևտրական հարաբերությունների մեջ մտնում։ Օգտվելով հոլանդացիների բարեկամությունից, հայ վաճառականները տեղափոխվում են Հոլանդիա, առևտրական ընկերություններ հիմնում ու եվրոպացիների հետ առևտուր անում մինչև Պետրոս Առաջինի Հոլանդիա գնալը:

Այնուհետև զրույցում պատմվում է, թե իբր Պետրոս Առաջինը ծպտված գնում է Հոլանդիա արհեստներ և նավաշինություն սովորելու։ Հոլանդացիները ճանաչում են նրան և բանտարկում։ Բանտից Պետրոսին ազատում Է Մարկոս Միրզախանով անունով հայ մի վաճառական, որը Պետրոսի հրավերով մտնում է նրա խուցը, փոխում նրա հետ իր հագուստը, ինքը Պետրոսի փոխարեն մնում խցում և այդպիսով ազատում նրան:

Հայ վաճառականը թյուրիմացության մեջ դնելով հոլանդական կառավարությանը, ինքը նույնպես ազատվում է բանտից և գնում Պետերբուրգ, ապա Մոսկվա։ Պետրոս Առաջինը ջերմորեն ընդունում է նրան և տանում Պետերբուրգ իր պալատը, ամուսնացնում է նրան ռուս մի աղջկա հետ, ինքն էլ նրանց քավորը դառնում, ապա մեծ արտոնություններ տալիս հայ վաճառականներին՝ Ռուսաստանում առևտուր անելու: Մարկոս Միրզախանովի և նրա ռուս կնոջ թոռներից մեկը` Եկատերինան, ըստ զրույցի, ամուսնանում է Հովհաննես Լազարյանի հետ:

Ավանդության վերջում պատմվում է այն մասին, որ թագավորը նավով գնում է դեպի Աստրախան, հասնում հնություններով հարուստ ավերակ Բոլղար քաղաքին, շրջում, ուսումնասիրում հնությունները և այնտեղ գտնում արևելյան լեզուներով գրված տապանաքարեր, որոնք ընդօրինակել է տալիս և պահում իր մոտ: Նա հետո գնում է Աստրախան։ Աստրախանցիները, այդ թվում նաև հայերը, սիրով դիմավորում են նրան։ Նա հայերին հրավիրում է Մոսկվա և Պետերբուրգ։

Ա. ԱԴԱՄՅԱՆ