(Մեր պատմության ընթացքը եւ Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին)

***

«Հայ եկեղեցին հայ ժողովուրդն է՝ քրիստոնեական սուրբ հավատով միասնական, ինքն իրեն հայ եկեղեցիով ճանաչող ու արտահայտող». այսպես նշված է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյա հոբելյանին նվիրված Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ. կաթողիկոսի կոնդակում: Սա պարզապես առիթով ասված խոսք չէ, այլ եկեղեցու ինքնագնահատականը, որը տարբեր ձեւակերպումներով բազմիցս է հնչել նաեւ ոչ հոգեւորականության կողմից: Ժամանակի ընթացքում եկեղեցու այս ինքնագնահատականը համարվել ու մատուցվել է իբրեւ ազգային ինքնագիտակցություն: Որպես բնորոշ օրինակ կարելի է հիշել Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի աշխատությունը. գրվել է եկեղեցու պատմություն, վերնագրվել «Ազգապատում»: Ավելին, երկրի պատմությունը ներկայացված է կաթողիկոսների գահակալության ժամանակագրությամբ (իսկ վրացի կամ բյուզանդացի հեղինակների համար ավանդույթ էր իրենց ազգի եւ պետության ժամանակագրությունները շարադրել թագավորների անուններով վերնագրած գլուխներով):

Ի՞նչ շահ է եղել այս նույնացումից եւ ի՞նչ է կորսվել: Մշտապես շեշտվում է, որ հայությունը գոյատեւել է եկեղեցու ազգապահպան գործունեության շնորհիվ: Բայց ինչու՞ էր ազգը մնացել եկեղեցու հույսին. ասվում է՝ որովհետեւ կորցրել էր պետականությունը: Իսկ ինչու՞ կորցրեցինք մեր պետականությունը. պատճառաբանվում է՝ նվաճողներն ուժեղ էին, անխնա ու արյունռուշտ: Այստեղ, իհակե, պարզ երեւում են արդարացման ճիգերը: Եվ ահա սրբագրումներից թերի դարձած այս բացատրություններին է, որ ուզում ենք ավելացնել. որովհետեւ այդօրինակ անկմանը ոչ միայն մեծապես նպաստել է, այլեւ այդպես է կամեցել ինքը՝ եկեղեցին: Շատերի համար անսպասելի կարող է հնչել, բայց կրկնենք. հանուն Հայաստանում սեփական իշխանության հաստատման՝ քրիստոնեական եկեղեցին կործանել է հայոց պետականությունը:

***

…Ճի՞շտ ենք անում, թե՞ սխալ, լա՞վ ենք անում, թե՞ վատ, երբ այս ամենը ասում ենք: Հիասթափության մեջ չե՞նք գցի արդյոք անպատրաստ ընթերցողին, ակամայից չե՞նք քաջալերի, որ նա երես դարձնի դեռեւս ազգային խորհրդանիշ ու նեցուկ համարվող հաստատությունից, եւ կարո՞ղ է այնպես ստացվել, որ նրան հրենք դեպի այլակրոնություն ու դրանով ավելի վնաս բերենք: Այս բոլոր հարցերը լուրջ կաշկանդումներ են եւ չափազանց զգույշ մոտեցում են պահանջում: Բայց նաեւ երբեւէ այս մասին պիտի ասվի՞, թե՞ ոչ: Չէ՞ որ ճիշտ հարցադրումն արդեն վիճակը շտկելու ուղղությամբ արված քայլ է: Հայության պետականազրկմանը նպաստող եկեղեցու դերի մասին թերասացությամբ կամ ակնարկի ձեւով նշել են դեռ հայ լուսավորիչներն ու Պոլսո «Մեհյան»-ականները, սակայն երբեւէ հստակ չի ասվել, թե Հայաստանը քրիստոնեացնելուց հետո ինչ կերպարանափոխության ենթարկվեց հայ մարդը, եւ ինչ գաղափարի զոհաբերվեց ժողովուրդը: Ճիշտ չէ կարծել, թե ժամանակի մեր մտածողները չեն հասկացել այս ամենը, չեն ըմբռնել խնդրի էությունը: Ըստ իս, նրանք, իրենց ժամանակներում չտեսնելով հայ կյանքը կազմակերպող որեւէ այլ ազգային գործող կառույց (պետությունը վերականգնելու երազանքը դեռեւս պիտի իրականացվեր), պարզապես ազգի համար կործանարար էին համարում եկեղեցու շուրջ հյուսված հույսի պատրանքազերծումը:Այս կարճ հղումը նրա համար ենք անում, որպեսզի չթվա, թե անհիմն ու անարմատ բաներ ենք ասում ինքնատիպ երեւալու նպատակով: Պարզապես ժամանակն իրենն է պահանջում. այն, ինչ առաջ չէր կարելի, այսօր ընդհակառակը՝ չափազանց անհրաժեշտ է ասել, որովհետեւ հայոց երրորդ հանրապետությունն իբրեւ պետություն շատ պայմանական է, իսկ նրա կայացման ու ամրապնդման այս տարիներին եկեղեցու մասնակցությունն ազգային վերաշտկմանը՝ թվացյալ ու առեւերույթ: Այժմ էլ եկեղեցու հոգը չէ՝ կշարունակի՞ հայոց պետությունն իր կենսագրությունը, թե՞ ոչ: Իր համար չափազանց մի նպաստավոր շրջան ապրելով, Էջմիածինն այսօր կրկին հիմնական գործ է համարում եկեղեցաշինությունը եւ ոչ երբեք պետականաշինությունը: Ավելին, նա նույնպես պետությունից պահանջողի դերում է, այլ ոչ թե օգնողի, նպաստողի, կերտողի:

***

Ազգն իր կենսական ուժերն ու ավյունը տվել է եկեղեցուն, հետեւաբար լիովին իրավունք ունի նրանից նաեւ պահանջելու: Մյոս կողմից, Հայաստանյայց եկեղեցին պետք է ինքնահոժար ընդունի, որ պարտք ունի ազգի ու նրա պետականության առաջ, եւ այդ պարտքը պիտի հատուցի: Քրիստոնեության հաստատման եւ հետագայում եկեղեցուն հավատարիմ մնալու համար այնքան արյուն է թափվել, որ եկեղեցին այսօր կողմնակի դիտորդ լինելու, կամ որ նույնն է՝ զուգահեռ կյանքով ապրելու իրավունք չունի: Հայ հանրության մեջ, նրա հասարակական կյանքում եկեղեցին այժմ պիտի նույնքան ակտիվ լինի, որքան իր հաստատման տարիներին էր: Սա է ներկայիս ազգային պահանջը նրանից: Պետության եւ եկեղեցու միջեւ մշտական համագործակցության անհրաժեշտության թելադրանքով է, որ Ազգային ծրագում (երբ վերջապես ունենանք) պետք է եկեղեցուն իր ճիշտ տեղն ու անելիքը մատնանշվի՝ համապատասխան գործունեության համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծելով եւ հստակ պահանջներ ներկայացնելով նրան, որոնցից ամենագլխավորը պիտի լինի հայ մարդու՝ որպես էթնիկական ունիկումի պահպանմանը եւ հայոց պետության հզորացմանը գործնականորեն նվիրված կառույց դառնալը:

Բայց արդյոք այս պատկերացումը հերթական մոլորություն չէ՞, երբ եկեղեցին ինքը չի թաքցնում, որ ստեղծված է ազգային սահմաններ չճանաչող մի գաղափարի ծառայելու, իսկ մարդ անհատը եւ ժողովուրդը ընդամենը միջոց են իր սեփական երկրային իշխանությունը ճանաչելու համար:

***

Առարկություն կարող է լինել, թե արդյո՞ք եկեղեցին դարեր շարունակ չի արել այն, ինչ հիմա առաջարկվում է: Ամենեւին: Շփոթմունքն էլ հենց այդտեղից է: Եկեղեցին ասում է, եւ մենք ընդունում ենք, որ ինքը փոխարինել է պետությանը, եկեղեցին ներկայացնում է, եւ մենք էլ ավանդաբար հավատում ենք, որ նա հայոց պետականության վերականգնման համար ջանքեր չի խնայել… Բայց մեր ընկալածն ու եկեղեցու մտադրությունը տարբեր են եղել. նա միշտ իր գխավորությամբ է տեսել Հայոց երկիրը: Այս մղումն է, որ նա քողարկում է՝ իբրեւ ազգային եկեղեցի հանդես գալով: Այնուհետեւ, երբ ընդունում ենք, որ Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին ազգային է, տրամաբանորեն նրա քարոզած վարդապետությունն էլ ազգային գաղափարախոսությու՞ն պիտի համարենք: Եթե այո, ապա պարզ է դառնում, թե ինչու մենք պարտված ազգի հոգեբանություն ունենք:

Ի վերջո, ինչպե՞ս կարող է Հայ եկեղեցին ազգային լինել, եթե նրա Հավատո հանգանակում հայ ժողովրդի հիշատակման նշույլ անգամ չկա (փոխարենը կա Մի, Ընդհանրական Եկեղեցուն տված հավատարմության հավաստիք եւ նզովք՝ իրենց հակառակորդներին ու մերժողներին), եթե նա գերագույն նպատակ է համարում Ավետարանի լույսը տարածելը, նվիրապետական գերակայություն հաստատելը:

***

Պարզ ու թափանցիկ երեւում է այն, թե ինչպես, պետականասիրությունը փոխարինելով եկեղեցասիրությամբ, Հայաստանյայց եկեղեցին ժամանակի մեջ ազգային պետության գաղափարը շրջանցող այսօրվա հայ չինովնիկին դաստիարակեց, որը ոչ միայն պետությանն առնվազն թռչնասլաց բարձունքից է հաճում նայել եւ հոտառությամբ անգամ պետությանը ծառայելու անհրաժեշտությունը չի զգում, այլեւ վարժ յուրացրել է, որ պետությանը կարելի է թալանել, պետությունը կարելի է կործանել, ապա կառուցել եկեղեցի ու, մեղքերը քավելով, ապահովել հոգու փրկությունը…

***

… Մենք ուզում ենք, որ Հայաստան երկիր, նրա վրա հայոց պետություն եւ նրան ծառայող ու բարգավաճ ապրող հայ ժողովուրդ լինի: Հետեւաբար, այս նպատակի համար արժե ոչ միայն եկեղեցի բարեփոխել, այլեւ, բանը դրան հասնելու դեպքում, նունիսկ հիմնել նոր՝ իսկապես Հայ Ազգային եկեղեցի… Սա անհարգալից վերաբերմունք կամ վերջնագիր չէ Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցուն: Վերջնագիրը ներկայացնում է պատմությունը ազգին, երբ նա կորցնում է ինքնատիրապետումը: Մեզ համար հիմա այդ վերջնագիրը հնչում է այսպես. կունենաս ազգային պետություն՝ կշարունակես կենսագրությունդ, իսկ որպես գերագույն նպատակի նախապայման՝ կունենաս ազգային եկեղեցի, կունենաս եւ ազգային պետություն: Հակառակ դեպքում, առկա պետականությունն էլ մշտապես վտանգի տակ կլինի:

***

Բայց չի եղել, պատմության մեջ չի եղել երբեք, որ չսպառված ազգը կործանվի իր իսկ ճանաչած եկեղեցու համառության պատճառով: Ուրեմն, եթե մենք մեզ հոգնած ազգ չենք համարում, ապա պետք է տեսնենք պահանջը, առաջնորդվենք պատմական անհրաժեշտություններով…

***

Պարսիկների այս շրջանի մշակութային ժառանգությունը բավականին լավ է պահպանվել (թեեւ նրանք էլ են հետագայում կրոն փոխել), իսկ մենք «Տիգրան եւ Աժդահակ» վիպասքից պատառիկներ ունենք, մի քանի փշրանք էլ նյութական մշակույթից, քանզի մերը հետագայում անհեթեթ ու անհասկանալի դաժանությամբ ոչնչացվեց: Միտումնավոր ոչնչացվեց: Հիմնիվեր ոչնչացվեց: Մխիթարվենք Քսենոփոնի վկայությամբ, թե նա տեսել է, որ «Հայաստանը մեծ է, հարուստ եւ բարեկեցիկ»: Այսպիսին էր մեր երկիրը 301 թվից ուղիղ 700 տարի առաջ: Ըստ ամենայնի, պատկերը շատ տարբեր չէր եւ 301-ին, երբ կար 312 հազար քառ. կմ տարածքով Մեծ Հայքի թագավորություն եւ նրան պատկան 4 միլիոն բնակչություն: Ճիշտ ընկալելու համար, թե III- IV դարերում 4 միլիոն հայությամբ Հայաստանն ինչ զորություն կարող էր ունենալ, համեմատության նպատակով նշենք, որ X դարում Անգլիան ընդամենը 2 միլիոն բնակչություն ուներ:

***

Պարսից արքունիքը… տեսնում էր, որ Հայոց եկեղեցին, չնայած հորդորներին ու պահանջներին, պորտալարով կապված է մնում Բյուզանդիային: Իսկ Հայաստանում ոչ միայն հոգեւոր իշխանություն ունեցող, այլեւ հզոր աշխարհիկ ուժ դարձած եկեղեցին իր հերթին, չէր կամենում երկրի կառավարման իրավունքը ներսում որեւէ մեկին զիջել: Երեւում էին նաեւ Ընդհանրական եկեղեցու շահերը: Հայաստանը մինչքաղկեդոնյան քրիստոնեական աշխարհի մի մասն էր, իսկ քրիստոնեական Եկեղեցու հայրերը դեռեւս չէին հրաժարվել բուն Արեւելքից: Անհաշտ հակամարտությունը պիտի հանգուցալուծվեր: Պատերազմն անխուսափելի էր դառնում: Կողմերից ոչ մեկը՝ ո՛չ արքունիքը, ո՛չ եկեղեցին չէին կամենում զիջել Հայաստանը: Հայաստանյայց եկեղեցին ցանկացած գնով կամենում էր կառավարել Հայաստանը:

***

Համաձայնենք, որ առանց անկախության նպատակի՝ ազատագրական պայքար մղելն առնվազն արկածախնդրություն էր: Հինգերորդ դարի հայ իրականության ողբերգականությունն էլ հենց այն էր, որ անկախության համար պայքար կարող էր մղվել միայն Հայաստանի բյուզանդական հատվածում, որպեսզի ինքնավարությունը վերափոխվի ինքնուրույնության, սակայն Հայաստանյայց եկեղեցին չէր կամենում, որովհետեւ բյուզանդական եկեղեցին եւ իրենք նույնն էին: Իսկ ահա պարսկական հատվածում հնարավոր էր Հայոց թագավորությունը վերականգնել, որպեսզի երկրի կառավարումը կայունանա, բայց նորից եկեղեցին չէր կամենում, որովհետեւ դա կարող էր վերածվել ազգային ամուր պետության: Իսկ Հայաստանյայց եկեղեցու հայացքը հեռուներին էր ուղղված…

***

Վասակ Սյունին հաղթանակած վերադարձավ Հայաստան, բայց եկեղեցու հայրերն ու նախարարաց դասի մի մասը չընդունեցին այդ հաղթությունը: Ինչու՞: Արդյոք հնարավո՞ր էր Փայտակարանում ավելին ձեռք բերել, եւ եթե այո, ապա ո՞րն էր այդ առավելը: Դեպքերի հետագա ընթացքը ցույց է տալիս, որ վասակյան դիվանագիտական նվաճումը մերժողների կամեցած «առավելը»… չէր, ընդհանուրինը չէր, երկրինը չէր՝ մասնավոր էր: Եկեղեցին դժգոհ էր, որ իր ոչ բոլոր իրավունքներն են վերականգնվել: Նրան հակավոր էին նաեւ իր աշխարհիկ արտոնությունները, իսկ որ ազատ, առանց վախի ու հետապնդումների կարող էր ծիսակատարություն անցկացնել, եւ ցանկացողն էլ բացահայտորեն քրիստոնեություն դավանել՝ էական չէր: Եկեղեցին զայրագնորեն մերժեց Վասակ Սյունու հաղթանակը, որովհետեւ տեսավ, որ այն, ինչ իրեն տրվում էր այս պայմանավորվածությամբ, վերջնական է ու երբեք ոչինչ չի ավելացվելու: Այսինքն՝ Սյունիների իշխանապետության հաստատումով վերջ են գտնելու Լուսավորչի ժառանգների նկրտումները: Մեկուկես հարյուրամյակ այդ տոհմը պայքարում էր Հայաստանում գերիշխելու համար, եւ հիմա Սյունին գալիս էր զրոյացնելու ամեն արած: Ուրեմն՝ վե՛րջ Եկեղեցու սուրբ ուխտից հրաժարվողին, վե՛րջ անօրենին: Այսուհետ թշնամին Վասակ Սյունին է:

***

Եվ այսպես, Հայաստանում իրավունք վիճարկողների առջեւում Վարդանն էր: Առաջ մղվածը Վարդանն էր: Եպիսկոպոսների կողմից: Նրանք չընդունեցին Վասակին իշխանության գլուխ, որովհետեւ շատ ինքնուրույն էր եւ ոչնչով պարտական չէր եկեղեցուն: Վարդանը յուրային էր բոլոր առումներով՝ ժառանգական, հոգեւոր դաստիարակությամբ, իրեն հատկացված հիերարխիկ դիրքով: Վասակը թեեւ խաղաղություն էր բերում, բայց այդ խաղաղությունը եկեղեցուն հարկավոր չէր, որովհետեւ դրանով իր իրավունքներն ամբողջովին չէին վերականգնվում: Իսկ Վասակը միտք էլ չուներ եկեղեցուն վերադարձնել նրա գերարտոնությունները, այլապես ինքն ինչպե՞ս պիտի երկիր կառավարեր ու պետություն կառուցեր: Այս դեպքում արդեն եկեղեցու համար իսկապես ոչինչ էր Փայտակարանից ուղարկված ներման հրովարտակը, որով եւ՛ հավատի ազատություն, եւ՛ զրադաշտության դեմ գործած մեղքերի ներում էր հայտարարվում, քանի որ հայ քահանաները կամենում էին շարունակել իրենց սկսած կրոնական պատերազմը:

… Եթե այդուհետեւ Հայոց կաթողիկոսությունը պիտի վերահսկելի լիներ Տիզբոնի կողմից (ոչ թե Կոստանդնուպոլսի), եթե Գրիգոր Լուսավորչի գոնե տոհմաճյուղը չպիտի ժառանգաբար գահակալեր, որով եւ դառնար երկրի փաստացի տերը, ապա իհարկե պատերազմ բոլոր խանգարողներն՝ հայ թե պարսիկ: Եկեղեցին արյան ազգություն չի ճանաչում, երբ այն իր համար է թափվում: Այսպիսով, իր մայրամուտից առաջ, Լուսավորչի տոհմը մի վերջին անգամ Հայոց երկիրը մեծ աղետի՝ շուրջ 30 տարի տեւած քաղաքացիական պատերազմի մեջ ներքաշեց:

***

Աննախադեպ կոտորած ու ավերմունք էր սփռվում երկրում՝ հանուն իշխանության: Սա ամենեւին 300-ականների իրադարձությունների նման չէր, երբ եկեղեցու հաստատման համար սրով էր տեղ ազատվում: Սա ամենեւին նման չէր եւ ինչ-ինչ պատճառներով որեւէ նախարարական տուն ոչնչացնելու գործողության, որի դեպքում հայը հայի արյուն էր թափում: Սա իսկական քաղաքացիական պատերազմ էր: Մի կողմում Վասակ Սյունին էր, որ բարձրագույն իշխանություն էր ստացել եւ կամենում էր երկիրը կառավարել այնպես, ինչպես իր մարզպանության առաջին շրջանում՝ տնտեսության զարգացմամբ եւ երկրի հզորացմամբ, իսկ մյուս կողմում եկեղեցին էր, որ նույն այդ բարձրագույն իշխանությունը տեսնում էր Վարդանի ձեռքին, որպեսզի ինքն իր կամեցողությամբ կառավարի երկիրը: Ի վերջո, հիշենք, որ Սահակ կաթողիկոսը (մահ. 439թ.), արու զավակ չունենալու պատճառով, իր ամբողջ ունեցվածքը թողել էր միակ դստերը՝ Մամիկոնյան իշխանուհուն եւ նրա սերունդներին: Վարդան Մամիկոնյանը Սահակ Պարթեւի թոռն էր: Ուրեմնեւ՝ ժառանգորդը:

***

Հայաստանյայց եկեղեցին 301-ից սկսած 127 տարի պայքարել էր, որպեսզի երկրի աշխարհիկ իշխանությանը փոխարինի, 428-ից հետո էլ արդեն 32 տարի պայքարում էր, որպեսզի Պարսից արքունիքը իրեն ճանաչի որպես հայ ժողովրդի գերագույն իշխանություն, եւ այսքանից հետո մի՞թե նա կարող էր համակերպվել այն վիճակին, որ նույն Պարսից արքունիքը ոչ միայն մերժում ու ժխտում է իրեն իբրեւ հոգեւոր օրինական հաստատություն, այլեւ իշխանություն է շնորհում մի անհատի, որը երբեք իր ազդեցության տակ չի եղել ու չի էլ լինի: Եվ քանի որ եկեղեցին իր կողմնակիցներին առանձնացրել ու կռվի էր պատրաստել, ապա երբ նշան արեց՝ այդ նախարարներն իրենց զորքերով դուրս եկան Վասակ Սյունու դեմ՝ նրան խեղճացնելու, թուլացնելու, վերացնելու համար: Վասակն էլ մենակ չէր՝ սոսկ իր լիազորություններով, այլ շուրջը այն բազում նախարարներն էին, ովքեր Հայոց գահի վերականգնման հետ էին կապում երկրի տարածքն ամբողջությամբ հայության համար պահպանելու հնարավորությունը:

***

… Ուրիշ ի՞նչ էր ուզում ապացուցել եւ ինչի՞ էր ուզում հասնել եկեղեցին, եթե կրոնափոխության պահանջը վերացվել ու ապստամբությունը ներվել էր, իր իսկ արտոնությունները վերականգնելու համար մղված զինված պայքարի արդարացիությունը շրջապատի երկրներից ու ժողովուրդներից ոչ մեկը չէր ընդունում: Բնականաբար, եկեղեցու հայրերն այս ամենը զգում էին, գիտեին: Բայց նաեւ չէին կամենում նահանջել, որովհետեւ դա կնշանակեր վերջնականապես հրաժեշտ տալ երկրին իշխելու երազանքին, կորցնել ահռելի նյութական հարստությունն ու մեծամեծ կալվածքները, աշխարհիկ իշխանությունն ու ազդեցությունը ժողովրդի վրա, մոռացության տալ Ընդհանրական եկեղեցու առաքելությունը: Այսքան բան միանգամից եկեղեցին չէր կարող կորցնել: Դա նրա վախճանը կլիներ: Ահա թե ինչու՝ կարեւորը արտոնությունների վերականգնումն էր, ոչ թե դավանանքի ազատությունը: Իսկ պայքարելու հնարավորություն դեռ կար, քանի որ ուժը կար. առաջին հերթին Մամիկոնյանները, ապա եւ մյուս ուխտապահ նախարարները: Թշնամին նույնպես կար՝ Պարսից թագավորը, որ կամենում էր ուծացնել եւ ոչնչացնել հայ ժողովրդին: Եկեղեցին կար՝ հայրենյաց պաշտպան, եւ դավաճանը նույնպես՝ Վասակը, որ խաբեություններով խարխլում էր եկեղեցու ուխտի միաբանությունը: Եվ այս ամենը հավաստի դարձնելու համար հարկավոր էր ընդամենը մի բան՝ չճանաչել Վասակ Սյունու լիազորված իշխանությունը, կեղծ համարել Հազկերտի ներման հրովարտակը:

Հայաստանյայց եկեղեցին մինչ օրս այդ բոլոր հարցերի նկատմամբ նույն վերաբերմունքն է պահպանում:

“Լուսանցք” Թիվ 93, 27 փետրվարի – 5 մարտի, 2009թ.
“Լուսանցք” Թիվ 94, 6-12 մարտի, 2009թ.